Orkupakki 3 - Holl lesning

Aron H. Steinsson skrifar 1. nóvember 2024

Niðurstöðurnar úr samþykkt þriðja orkupakkans í ágúst 2019 eru nú loks komnar fram og sýna áætlaða hækkun meðalverðs í heildsölu úr 5.284 krónur í 10.990 krónur. Hér að neðan eru helstu markmið pakkans og áhrif þeirra á íslenskan markað, ásamt gagnrýni á framvindu mála.

1. Aðskilnaður reksturs orkuframleiðenda og dreifikerfa. Þetta markmið var sett fram til að koma á meiri skilvirkni og sjálfstæði innan orkukerfisins, en þar sem um er að ræða land með einungis um 130 þúsund heimili, er það umdeilanlegt hvort slíkt skipulag sé nauðsynlegt eða í raun gagnlegt fyrir almenning. Að auka aðskilnað milli orkuframleiðslu og dreifingar gæti í raun aukið kostnað vegna fjölgunar á stjórnsýsluferlum og lagalegum kröfum – án raunverulegra bættra þjónustu eða verðs fyrir neytendur.
2. Styrking sjálfstæðis eftirlitsaðila. Hugmyndin um sjálfstæða eftirlitsaðila er í sjálfu sér skynsamleg, þar sem hún felur í sér möguleikann á betri markaðsgreiningu og vernd fyrir neytendur. Þó hefur verið gagnrýnt að eftirlitsaðilarnir hafi ekki haft nægjanlegt frumkvæði til að bregðast við hækkandi raforkuverði, sérstaklega þar sem heimilin eru undir meira álagi en áður. Að fylgjast með áhrifum markaðsbreytinga á neytendur ætti að vera forgangsmál fyrir slíka aðila, en það vekur upp spurningar um hvort eftirlitið sé nægjanlega óháð og skilvirkt í framkvæmd.
3. Stofnun ACER – yfirþjóðlegrar stofnunar með úrskurðarvald í ágreiningsmálum milli ríkja. ACER, sem sinnir eftirliti og úrskurðarhlutverki á milli ríkja, er nú með vald til að hafa áhrif á markaðsákvarðanir um orku í einstökum ríkjum. Það vekur áhyggjur hvort slíkur yfirþjóðlegur þáttur geti verið réttlætanlegur fyrir Ísland, þar sem staðbundin markaðsþörf og dreifing er frábrugðin öðrum ríkjum. Ef ACER ákveður að samræma íslenskt orkuverð við önnur Evrópuríki, getur það valdið óheppilegum hækkunum fyrir heimilin hér, án þess að raunveruleg markaðsþörf liggi þar að baki.
4. Samstarf þvert á landamæri varðandi dreifikerfi og samstarfsvettvang rekstraraðila. Markmiðið er að samræma og samþætta dreifikerfi á Norðurlöndum, en fyrir Ísland getur það þýtt að okkar markaður verður háður alþjóðlegri verðþróun. Þegar hækkandi kostnaður fyrir almenning er skoðaður í þessu ljósi, eru margir á því að innlendir markaðir verði fyrir óþarfa áhrifum vegna samstarfs sem hentar ekki íslenskum aðstæðum. Aukin tenging við aðra markaði getur dregið úr stjórn okkar yfir eigin auðlindum og verðmyndun.
5. Aukið gegnsæi á neytendamarkaði. Gegnsæi er jákvætt markmið, en niðurstöður þess virðast gagnast fyrirtækjum betur en heimilum. Heimilin þurfa nú að greiða bæði fyrir orku og dreifingu í tveimur reikningum, sem þýðir aukinn kostnað og flóknari innheimtuferli, en engin bein ávinningur hefur sést í kjölfarið. Þó að dreifing milli viðskiptavina á að vera sanngjörn og gegnsæ, bitnar þetta fyrirkomulag verst á almennum borgurum, sem greiða fyrir aukinn kostnað í gegnsæinu.

Samkvæmt Landsvirkjun fer megnið af raforkunni til stórnotenda (80%) á samningsbundnu verði og áhrif þessara hækkana á þá eru lítil sem engin. Fyrirtæki taka um 15% af markaðnum og kaupa sum á heildsöluverði, en aðeins 5% orkunotkunar fer til heimila. Það eru því heimilin sem bera þungann af hækkandi kostnaði.

Áhyggjur hafa vaknað um hugsanlegan orkuskort og þörf á frekari virkjanamálum. Þó er mikilvægt að horfa til þess að vandamálið virðist ekki liggja í raunverulegum orkuskorti heldur í því að stórnotendur, til dæmis gagnaver, eru með orkusamninga sem setja lítið til samfélagsins miðað við mikla orkunotkun.

Ég styð að gagnaver starfi á Íslandi og tel þau geta verið hagsmunaleg, enda stuðla þau að fjölbreytni atvinnulífsins og nýtingu á náttúrulegum auðlindum. Hins vegar á ekki að bitna á almenningi hvað varðar hækkandi orkuverð vegna slíkra aðila. Verðtrygging stórnotenda gæti vel verið endurskoðuð til að tryggja að íbúar landsins njóti sem best þeirra auðlinda sem í boði eru.

Að lokum, lítum til stjórnmálaþátttöku þegar þriðji orkupakkinn var samþykktur í ágúst 2019. Fréttir sýna að Sjálfstæðisflokkurinn og Viðreisn studdu samþykktina, og þar af voru 46 þingmenn sem samþykktu pakkann, þrátt fyrir varnaðarorð. Miðflokkurinn barðist hins vegar á móti og leiddi andstöðuna gegn þessari samþykkt.

Höfundur er rafmagnstæknifræðingur og skipar 18. sæti á lista Miðflokksins í Suðurkjördæmi.